nie miecz, nie tsuba, lecz... Yanone i Yarijiri !!!

Niniejszy post nie jest mojego autorstwa, został w całości przygotowany przez p. Krzysztofa, który od kilku lat interesuje się mało znanym w Polsce rodzajem broni japońskiej, jakim są yanone, czyli groty samurajskich strzał. Ponieważ, podobnie jak większość entuzjastów nihonto w Polsce, nie znam tej arcyciekawej tematyki, oddaję głos panu Krzysztofowi, jednocześnie dziękując serdecznie za wspaniałomyślną gotowość podzielenia się częścią swej wiedzy na łamach niniejszego bloga:

Yanone i Yarijiri

Kolekcjonerzy mieczy japońskich Nihonto, zafascynowani ich głowniami stanowiącymi szczytowe osiągnięcie wytwórstwa broni białej, a także elementami ich oprawy o wysokiej wartości artystycznej, nie są często świadomi faktu, że przez wieki miecz nie był podstawowym orężem samuraja. Poza okresem pokoju, erą Edo, najbardziej rozpowszechnioną bronią był łuk yumi, a po nim włócznia yari. Według Stephena Turnbulla samuraje byli przede wszystkim konnymi łucznikami, a nie szermierzami. Jeszcze w okresie bitwy pod Sekigaharą walki rozpoczynały się od ostrzału z łuków i broni palnej, następnie do akcji wkraczali ashigaru uzbrojeni we włócznie, a dopiero po skruszeniu ich drzewcy dobywano mieczy.

Sztuka używania łuku Kyujutsu cieszyła się ogromną estymą wśród klasy samurajów i jest kultywowana do dnia dzisiejszego jako droga łuku Kyudo. W łucznictwie szkolona była od najmłodszych lat arystokracja. Ceniona zwłaszcza była umiejętność trafienia celu strzałą wypuszczoną przez samuraja dosiadającego konia w galopie. O wyczynach największych łuczników powstały legendy, często znajdujące odzwierciedlenie na dziełach sztuki.

Każdemu z elementów składających się na ekwipunek łucznika można poświęcić odrębną książkę. W niniejszym artykule uwagę poświęcimy różnym formom grotów strzał samurajskich zwanych yanone (grot strzały) lub yajiri (mała włócznia).

Yanone wytwarzane były z żelaza, rogu, kości, drewna, a w czasach antycznych – miedzi i kamienia. W dalszym ciągu ograniczymy się do omówienia grotów żelaznych. Miały one wiele form od bardzo prostych używanych na polu walki i podczas polowań, do dużych zdobionych form, wykonanych z niezwykłą starannością i artyzmem używanych jako wota dla świątyń, dary dla możnowładców daimyo lub dla wasali za świadczone usługi, a także podczas parad i różnego rodzaju ceremonii.

Głownie grotu miały najczęściej długość 3 do 6 cm. Rzadko spotykane, ale bardzo cenione groty zwane tametomonoya osiągały długość głowni 20 cm. Wszystkie groty strzał japońskich posiadają trzpienie pozwalające na ich zamontowanie w pustych w środku, bambusowych strzałach ya. Trzpienie cennych egzemplarzy są starannie wykute, zdobione yasurime, czasami z wykutą sygnaturą mei, uproszczoną ze względu na niewielką grubość trzpienia. Cenione są długie trzpienie, sięgające 60 cm a nawet 1 m.

Panuje opinia, że yanone były kute z jednego kawałka żelaza. Nie jest to jednak reguła. Dokładne oględziny pozwalają stwierdzić, że w wielu przypadkach głownia i trzpień były skuwane, a nawet zlutowane z dwu odrębnych elementów. Kuciem yanone zajmowali się nie tylko wyspecjalizowani kowale ale również miecznicy i płatnerze. Klasyczne yanone są zawsze kute. Egzemplarz odlewany to z całą pewnością podróbka lub „pamiątka” dla turystów.

Różne formy yanone wynikały z różnych potrzeb: przebijania zbroi, zadawania dużych ran, zwalczania okrętów czy też przeciwko konnicy.

Nazwy yanone najczęściej wskazują na formę, rzadziej na przeznaczenie. Literatura nie jest jednomyślna co do nazewnictwa podstawowych formy yanone. Dla potrzeb niniejszego artykułu przyjęto 3 podstawowe typy yanone z wieloma podtypami i odmianami:

Karimata – kształt „stopy dzikiej gęsi”, rozwidlona.

Ryokai – karimata o prawie płaskim rozwidleniu

Nomine – ostrze jak przecinak, dłuto (inne spotykane nazwy to tagone-ya lub tatewari)

Togari-ya – kształt spiczasty, z wieloma wariacjami np.:

Hirane – płaskie, najczęściej zdobione ażurem sukashi

Watakusi – „wypruwacz wnętrzności” z zadziorami powodującymi duże rany przy ich usuwaniu

Yanagi-ha – liść wierzby

Sasano-ha – liść bambusa

Tadenari – liść pokrzywy

Torijita – język ptaka

Rizetsu - język smoka

Kenjiri, Tsurugijiri – w kształcie głowni miecza ken

Sankaku – o przekroju trójkątnym

Tobi Naoshi – szybujący jastrząb

Często spotykane są yanone, zwłaszcza hirane, zdobione ażurami sukashi przedstawiającymi motyw inome, sakura, ume bądź rzadziej herb rodowy mon czy też kanji, znaki pisma japońskiego, a nawet całe frazy zawierające nazwy klanów, prowincji, imiona bogów, modlitwy i inwokacje. Takie yanone, osiągające niejednokrotnie znaczne wymiary i ciężar, były często składane w darze dla świątyń. Yanone zawierające rzeźbione sceny lub postacie są obecnie dużym rarytasem i osiągają znaczne ceny.

Istnieją różne hipotezy dotyczące przeznaczenia tych bogato zdobionych grotów, pomijając przeznaczenie ceremonialne, wotywne czy jako dar. Najpopularniejsza z nich mówi, że były one osadzone w strzałach uwasashi (główna strzała), która była ostatnią strzałą w kołczanie samuraja, wypuszczaną tylko w przypadku kiedy bitwa została przegrana, po czym pozostało tylko popełnienie seppuku.

Karimata były przeznaczone głównie do zadawania rozległych ran, podczas polowań oraz do niszczenia ożaglowania okrętów. Popularna nazwa „przecinacz sznurów” raczej nie znajduje potwierdzenia. Trudno wyobrazić sobie przecięcie olinowania okrętu czy też sznurów zbroi za pomocą takiej strzały.

Nomine były przeznaczone do rozbijania zbroi przeciwnika natomiast togari-ya do jej przebijania.

Watakusi zaś służyły do eksterminacji wroga przez zadawanie dużych ran, jako że dla usunięcia najprościej je było przepchać na wylot poprzez ciało.

Yanone miały dużą wartość materialną i były skrzętnie zbierane z pola bitwy. Obecnie są cennym przedmiotem kolekcjonerskim. Proste yanagiha można nabyć już od kilkudziesięciu dolarów za sztukę. Bogato zdobione hirane, karimata czy watakusi osiągają ceny od kilkuset do kilku tysięcy dolarów. Tych ostatnich brak jest jednak w przedstawianej kolekcji.

Hirane ceremonialne

Hirane sukashi

Karimata

Motohira z Manji (buddyjska sfastyka)

Nomine, Kenjiri, Sampaku Maku Nuki

Sasanoha, yanagiba, togari-ya

sygnowana "Motohira" (w oprawie shirasaya)

Ceremonialna togari

Małe togari-ya

Watakusi, Kira-Ha-Hirane, Tobi Naoshi

sygnowana "Yamato no kami Motohira"